NATO‘NUN GENİŞLEME HAMLELERİ-1

NATO, Atlantik’i ve Avrupa’yı korumak için 1949 yılında ABD ve İngiltere’nin başını çektiği 12 ülke tarafından kuruldu. SSCB’ nin dönem başkanı olan Stalin’in Kars, Ardahan üzerinde hak iddia etmesi ve Boğazlara Rus askeri yerleştirmek istemesi üzerine Türkiye 1952 yılında NATO’ya üye oldu.

Aynı yıl Yunanistan da NATO üyesi oldu. 1954’te Sovyetler Birliği, Avrupa barışını korumak için NATO’ya katılma talebinde bulunsa da bu talebi reddedildi. 1955’te Almanya ittifaka üye oldu. 1982 yılında İspanya’yı üyeliğe kabul eden ittifak, 1991’de SSCB’nin dağılmasıyla son bulan Soğuk Savaş sürecini 16 üye ile tamamladı. Soğuk Savaş’ın bitmesi ve Varşova Paktının dağılmasıyla NATO’nun da varlık sebebinin ortadan kalktığı ve dolayısıyla dağılması bekleniyordu.

Ancak beklenenin tam tersine NATO, eskiye göre daha hızlı büyümeye ve genişlemeye başladı. 1999-2004-2009 ve 2017 yıllarında Doğu Avrupa ve Balkanlarda eski Varşova Paktı ülkelerini bünyesine alarak genişleyen NATO, üye sayısı iki kat arttırarak 30 üyeye ulaştı. Bugün Dünya üzerindeki toplam askeri harcamaların % 70’ ten fazlası NATO üyesi ülkeler tarafından yapılmaktadır.

Dönüşüm Zirvesi” olarak adlandırılan 21-22 Kasım 2002 Prag Zirvesi’nde, NATO’nun tarihindeki en büyük genişleme davetinin gerçekleştirilmesinin yanı sıra, kriz bölgelerine kısa sürede ulaşacak bir “Acil Mukabele Kuvveti” kurulması kararı alınmıştır. Bu kuvvetin, hızlı hareket kabiliyetiyle dünyanın ihtiyaç duyulan yerlerine hızlıca intikal ederek muharebe yapabilecek şekilde dizayn edilmesi planlanmıştır.

NATO; günümüzde sadece üye devletlerle sınırlı bir örgüt olmayıp, dünya geneline yayılmış pek çok ülkeyle çeşitlilik arz eden kurumsal bağlar kurmuş, oldukça komplex bir sisteme sahiptir.

Bu çerçevedeki NATO ortaklıklarının başlıcaları; Barış İçin Ortaklık (BİO), Akdeniz Diyaloğu, NATO-Rusya, NATO-Ukrayna Ortaklıkları ve İstanbul İş Birliği Girişimi’dir. Bunlara ilaveten “Temas Ülkeleri” olarak adlandırılan; Avustralya, Güney Kore, Japonya ve Yeni Zelanda, NATO ile çeşitli seviyelerde iş birliği tesis etmek için yoğun çaba göstermektedirler. Geleneksel olarak tarafsız olan Avrupa devletlerinden İsveç ile Finlandiya 1994, Avusturya 1995, İsviçre 1996 ve İrlanda 1999 yıllarında Barış İçin Ortaklık (BİO) Programına katılmışlardır.

NATO’nun genişleme çabaları bunlarla da sınırlı değildir. 17 Mayıs 2010 tarihinde yayımlanan “NATO 2020 Sigortalanmış Güvenlik Dinamik Angajman”  başlıklı uzmanlar raporunda genişlemenin devamı, Akdeniz Diyaloğu, İstanbul İş Birliği Girişimi gibi İttifak dışı ülkelerle ortaklık ve iş birliğinin geliştirilmesi, iklim değişikliği, enerji güvenliği gibi konularda kapsamlı yaklaşımlar oluşturulması önerilmiştir.

Ayrıca bu raporda, NATO’nun yetki alanını yeniden tanımlaması ve farklı coğrafyalarda üye olmayan ülkelerle işbirliğinin nasıl kurulacağının ve yürütüleceğinin belirlenmesi de tartışılmıştır.

Akdeniz Diyaloğu; NATO’nun Aralık 1994 Savunma Bakanları Toplantısı’nda alınan karar doğrultusunda, 8 Şubat 1995 tarihinde Fas, Moritanya, Tunus, Mısır ve İsrail’e yapılan davetle başlamıştır. Aralık 1995’te Ürdün ve Şubat 2000’de Cezayir diyaloğa dâhil edilmişlerdir. Suriye, Lübnan, Filistin, Libya ve Güney Kıbrıs Rum Yönetimi Diyaloğa dâhil edilmemiştir.

NATO’nun genişlemedeki en önemli adımı ise; NATO-Ukrayna arasında 9 Temmuz 1997’ de imzalanan NATO-Ukrayna Şartıdır. Bu kapsamda ortaklık faaliyetlerinin geliştirilmesi maksadıyla “NATO-Ukrayna Komisyonu” tesis edilmiş, NATO üyesi olmayan bir devlette tarihte bir ilk defa “NATO Bilgi ve Belgeleme Merkezi” çalışmalarına başlamıştır.

İlişkiler 2002 yılında imzalanan “NATO-Ukrayna Eylem Planı” ile genişletilmiş, Ukrayna’nın NATO üyeliğine gösterdiği yakın ilgi nedeniyle, ana reform sahalarında kısa vadeli faaliyet paketini içeren “NATO-Ukrayna Yoğunlaştırılmış Diyaloğu” Nisan 2005’de yürürlüğe konmuştur.

Turgay Balyimez